Stedelijk Museum Breda, 9 juli - 4 september 2022

Over de tentoonstelling

In herdenkingsjaar 2022 is het 60 jaar geleden dat Nederland zijn laatste stukje Indië prijsgeeft: de kolonie Nederlands Nieuw-Guinea. Stedelijk Museum Breda besteedt in programma NEXT aandacht aan deze geschiedenis aan de hand van een bijzondere analogie: een liefdesrelatie op het eiland Biak. ‘Wij zijn de gelukkigste en de rijkste verliefde mensen op aarde”.

Twee prachtige jonge mensen, glamoureus gekleed, in een decor van zon, zee en strand. Ze zijn geportretteerd in de intense en nostalgische kleuren van de jaren ‘50. De filmsterachtige setting op de dia’s uit het familiearchief van kunstenaar en filmmaker Monique Verhoeckx (1963, Delft) lijkt het verhaal van een zorgeloos leven te illustreren. Er zijn zwempartijen op bountystranden, danswedstrijden en filmvoorstellingen in de open lucht. Niets is echter minder waar. Achter de mooie plaatjes schuilt een historie van trauma’s, diaspora, een dreigende oorlog en een geheime liefdesverhouding. De dia’s zijn onderdeel van de multimedia-installatie die de kunstenaar maakt voor de tentoonstelling BIAK Stories. De jonge mensen zijn haar ouders op de plek waar ze verliefd worden, het eiland Biak in het toenmalige Nederlands Nieuw-Guinea. De installatie vertelt middels privé- en filmarchiefbeelden zowel het verhaal van deze liefdesgeschiedenis als van de dekolonisatie van Nederlands Nieuw-Guinea.

Paradijsvogeldans op verschillende niveaus

De BIAK Stories spelen zich af eind jaren 50. Indonesië is nog maar net onafhankelijk van Nederland en gaat meteen de strijd aan met zijn voormalige kolonisator om Nederlands Nieuw-Guinea. De ouders van Verhoeckx, beiden Indische Nederlanders, komen als tiener na de onafhankelijkheidsstrijd van Indonesië eind jaren veertig getraumatiseerd naar Holland. Haar vader vertrekt vervolgens in 1957 als vliegtuigmaker voor de Marine Luchtvaartdienst naar Nieuw-Guinea. Haar moeder reist ook daarheen, dan nog getrouwd met haar eerste man die op Nieuw-Guinea eveneens zijn militaire plicht vervult. Haar vader en getrouwde moeder worden hevig verliefd op elkaar. In het geheim beginnen ze een relatie. Verhoeckx: ‘Wat me raakt is dat het heel jonge mensen zijn die getraumatiseerd en berooid uit de oorlog in Indonesië komen. Ondanks de spanningen op Nieuw-Guinea hebben ze toch weer hoop voor de toekomst. Het verlangen wint het van de oorlogsherinneringen. Er is een briefje waarop staat: “Wij zijn de gelukkigste en de rijkste verliefde mensen op aarde”. Die mix van onschuld en zwaarte vind ik ontwapenend’. En terwijl Nederland en Indonesië touwtrekken om Nieuw-Guinea, vindt er analoog daaraan een paradijsvogeldans plaats tussen de drie hoofdpersonages van de liefdesdriehoek: Verhoeckxs vader, moeder en haar eerste echtgenoot. Indonesië lijft uiteindelijk een deel van Nieuw-Guinea in. Verhoeckxs vader wint het hart van haar moeder.

Bamboe en boombast

Verhoeckx projecteert het videowerk in de multimedia-installatie, het centrale stuk van de tentoonstelling, op drie witgeschilderde boombastdoeken. Ze bevestigt de doeken aan bamboepalen die verankerd staan in olievaten. De materialen ademen de zowel Oosterse als Westerse sfeer van toenmalig Nederlands Nieuw-Guinea. Bamboe is er een veelgebruikt (bouw)materiaal en de Papoea’s gebruiken boombastdoeken voor kleding en als schilderdoek. De olievaten verwijzen naar de Westerse olie voor de watervliegtuigen van de Koninklijke Marine. Ook fungeren deze als stoelen in de openluchtbioscopen van die tijd. De drie boombastdoeken zijn te bekijken als een triptiek waarop de scenes van zowel de liefdesgeschiedenis als de dekolonisatiestrijd zich aan de bezoeker openbaart.

Liefdesbrieven

Verhoeckx selecteert voor de installatie meer dan 150 kleurendia’s. Ze zijn gemaakt door haar vader, een fervent amateurfotograaf. Het zijn afbeeldingen uit het dagelijks leven op het eiland en zwart-wit foto's van de Papoeabevolking. Ze combineert dit met het gebruik van historisch filmmateriaal en visualisaties van Papoeakunst. Het geluidsontwerp is onder andere gebaseerd op de liefdesbrieven die haar ouders elkaar schrijven. Voor Verhoeckx is het maken van de installatie een manier om haar Indische achtergrond te onderzoeken. ‘Door er een kunstvorm voor te vinden creëer ik afstand tussen mezelf en deze persoonlijke geschiedenis. Mijn ouders hadden erg last van PTSS. Ik voelde dat en het had veel invloed op mij, maar we praatten er niet over. Door privémateriaal te combineren met filmarchiefmateriaal, brieven te lezen en met bijvoorbeeld veteranen te spreken, vallen de puzzelstukjes uit het verleden op zijn plek’.

Overige objecten en connectie met Breda

Naast de multimedia-installatie dragen voorwerpen uit Nieuw-Guinea en de Oost bij aan de BIAK Stories. De kunstenaar toont privéobjecten zoals een grote schelp, vliegtickets van Amsterdam naar Biak, kleding en de camera van haar vader. Ook de inwoners van Breda dragen hun steentje bij. Bredanaren met een geschiedenis als inwoner van of veteraan uit Nederlands Nieuw-Guinea tonen de objecten en bijbehorende verhalen die ze van hun verblijf daar meenamen. Bijvoorbeeld attributen met een historische waarde zoals een privéfotoalbum, een bilum (tas waarvan het hengsel op het hoofd gedragen wordt) of traditionele Papoeasperen. Uit de educatiecollectie over Nieuw-Guinea van de Koninklijke Militaire Academie in Breda zijn op de tentoonstelling tabaks- en kalkkokers van bamboe te zien. Zowel de gegraveerde kokers zelf als afdrukken van de gravures met Papoeamotieven zijn geëxposeerd.

Randprogrammering

Gelijktijdig met de tentoonstelling is er een aansprekend randprogramma. Dit bestaat onder andere uit een inzamelingsdag van voorwerpen en verhalen over Nieuw-Guinea, getiteld ‘Het Museum van Nederlands Nieuw-Guinea’ (zaterdag 25 juni) en een dag die geheel in het teken staat van Nieuw-Guinea en de Oost (13 augustus). Naast deze programmering in het museum is er rondom dit onderwerp een zomerprogramma onder de titel Indische Verhalen. Gedurende de hele zomer brengen Chassé Theater en Cinema, Nieuwe Veste, Stadsarchief Breda, Podium Bloos, Stichting Arjati en Woonzorgcentrum Raffy voorstellingen, films, lezingen en vertellingen.

Foto's collectiemiddag Stedelijk Museum Breda

Collectiemiddag Breda
Foto: Eddy Appels

Foto's opening Stedelijk Museum Breda

Opening Stedelijk Museum Breda, 9 juli 2022
Foto: Jostijn Ligtvoet Fotografie